اثر سایگارنیک (قسمت اول)

فایل پی دی اف برای چاپ: اثر سایگارنیک

طبق افسانه ای مسیحی، سلما (سالومه) دختر هرودیاس و نادختری هرود پادشاه فلسطین، عاشق بی قرار یحیی تعمید دهنده بود اما یحیی از وصلت با او سر باز زد. سلما قسم خورد که یحیی تعمید دهنده را ببوسد حتی اگر به قیمت جان یکی از آن دو تمام شود. انتظار این بوسه و وصلت چنان در تاروپود ذهن سلما ریشه دواند که عشق او را به انتقام تبدیل کرد و افکار متناقض وصلت و بوسه و انتقام دست از سرش برنداشتند تا لحظه ی موعود فرا رسید: 

در شبی که درباریان به افتخار تولد پادشاه ضیافتی بزرگ برپا کرده بودند، سلما با چنان ظرافتی رقصید که همه ی حاضران را مات و مبهوت خود کرد. پادشاه که سخت تحت تاثیر رقص نادختری خود قرار گرفته بود قسم خورد که هر چه سلما آرزو کند به او بدهد حتی اگر نیمی از حکومتش باشد. و در خواست سلما چه بود؟ سر بریده ی یحیی تعمید دهنده. به دستور پادشاه همان لحظه یحیی را به قتل رسانده و سرش را برای سلما آوردند و به روایتی سلما بوسه ای وحشیانه بر لب یحیی گذاشت تا به آرزوی خود رسیده باشد.

انتظار سلما برای بوسه  زدن بر لبان یحیی تعمید دهنده شکلی اغراق آمیز از پدیده ای ست که در روانشناسی به اثر سایگارنیک معروف است.

اگر کار نیمه تمامی داشته باشید، این کار مقدار زیادی از فکر شما را به خود مشغول می کند و تا وقتی که تمامش نکرده اید، ذهن درگیر آن خواهد بود. در این حالت جزئیات آن کار نیمه تمام و همینطور چگونگی تمام کردنش مرتبا در ذهن تکرار می شوند تا وقتی که یا آن کار را تمام کنید و یا تسلیم شده و کاملا آگاهانه و با دلایل کافی از انجامش صرفنظر کنید. به این پدیده در روانشناسی اثر زایگارنیک (سایگارنیک) یا پدیده ی زایگارنیک می گویند.

حالا تصور کنید که کل زندگی  یک کار ناتمام است و تشکیل شده از تعداد زیادی تکالیف ناقص  که یا به انجامشان نرسانده ایم و یا می خواهیم به انجامشان برسانیم.  مجموعه ی این کارهای تمام نکرده، حجم عظیمی از ذهن را به خود مشغول می کنند.

اگر این بار فکری بیش از اندازه باشد، آدم ها به فکر چاره می افتند و معمولا دم دست ترین راه حل، فراموشی ست. اما اثر زایگارنیک دقیقا در نقطه ی مقابل فراموشی ست. به عبارتی اگر بخواهیم کارهای نیمه کاره را فراموش کنیم، در واقع آنها را بیشتر به خاطر می آوریم!

راه حلی که خیلی ها مخصوصا در جامعه ی ما برای حل این مشکل پیدا کرده اند، پناه بردن به مشروب و مواد مخدر است چون در حالت مستی یا نشئگی ناشی از مواد مخدر آدم موقتا همه چیز را فراموش می کند. ظاهرا راه آسانی به نظر می رسد ولی نکته اینجاست که به مجرد هوشیاری، این بار ذهنی با شدتی به مراتب بیشتر هجوم می آورد و تاثیرات ویرانگر مخدرات و مسکرات نیز مزید بر علت می شوند.

پروسه ی رها شدن از این بار بسیار سنگین ذهنی، در مکاتب رازوری با عناوینی مثل رهایی، روشنیدگی، بدست آوردن انرژی یا کسب اقتدار نشان داده شده اند.  

اینکه بسیاری از مردم ما محو تماشای سریال های بی محتوا و سطحی می شوند و فکر و ذکرشان این است که بالاخره خانم االف با آقای ب ازدواج می کند یا نه، با توجه به اثر زایگارنیک نباید چندان عجیب باشد. سازندگان سریال ها با مهارت تمام موضوعات حل نشده را به ذهن مخاطبان بدبخت و ناآگاه  سرازیر کرده و آدم های سطحی را به شدت درگیر خود می کنند.

شاید شما هم موقع تماشای یک کلیپ موزیک حرفه ای یا تبلیغ کوتاه متوجه شده باشید که قادر نیستید آن را رها کنید و نمی توانید چشم از آن بردارید. سازنده کلیپ در زمانی کمتر از پنج ثانیه با ارائه تصاویر جذاب ذهن شما را درگیر خود می کند و دست از سرتان برنمی دارد تا وقتی که یا کلیپ تمام شود و یا پیام خود را به ذهن شما رسانده باشد. اینها همه با استفاده از تاثیرات زایگارنیک و سایر روش های دستکاری ذهن، شما را به خود جذب می کنند.

عقل ما منتظر راه حل می ماند و این انتظار را تا آنجا ادامه می دهد که راه حل پیدا شود و موضوعی که فکر را به خود مشغول داشته به سرانجام برسد.

پدیده زایگارنیک نکات مثبت هم فراوان دارد. از این پدیده در روانشناسی موفقیت، تکنیک های برنامه ریزی عصبی کلامی و تقویت حافظه و یادگیری استفاده می شود. مثلا اگر درس یا کتابی را که می خواهید بخوانید یکباره خوانده و به حافظه بسپارید، بعد از مدت کوتاهی تقریبا همه ی آن را فراموش خواهید کرد اما اگر آن را به چند پاره تقسیم کرده و  در فواصل زمانی منظم آن را بخوانید، به طوری که با تمام کردن هر قسمت ذهن شما منتظر قسمت بعدی باشد، بسیار بهتر در خاطر خواهد ماند.

اما خانم زایگارنیک کیست و از پدیده زایگارنیک چطور می توان در تکنیک های خواب روشن استفاده کرد؟